PLEASE FIND BELOW SUMMARIES IN ENGLISH/DUTCH; TABLE OF CONTENT; REVIEWS
SHORT ENGLISH SUMMARY
Klaus Müller (ed.) ‘Doodgeslagen, doodgezwegen. Vervolging van homoseksuelen door het Nazi regime 1933-1945. Amsterdam, Schorer 2005. [Beaten to death, silenced to death. The persecution of homosexuals by the Nazi regime 1933-1945]
The collections of essays by different authors summarize current research on the Nazi persecution of homosexuals, based on extensive regional and local archival research in Germany and the Netherlands. Andreas Pretzel explores the nearly 6000 files on homosexuals at the former state court of Berlin, the largest court of its kind in Nazi Germany, and reconstructs the role of neighbors, family or colleagues in wide-spread denunciations of homosexuals to the police and Gestapo. Gabriele Rossbach compares the short- and long-term repercussions of an investigation or conviction due to paragraph 175 based on 2000 case studies. Juergen Mueller analyses the position of homophobia within Nazi racial ideology and its ideals of Aryan reproduction and ‘racial purity’. Claudia Schoppmann investigates how the position of lesbian women was effected by Nazi homophobia. Pieter Koenders situates the prosecution of gay men in two partially overlapping lines: within the longer history of gay prosecution by Dutch authorities and within newly introduced policies under German occupation. Albert Knoll details the fate of homosexual prisoners in the camp of Dachau. Susanne zur Nieden describes the expulsion of former homosexual prisoners from post-war recognition and support, based on immediate post-war records. Klaus Mueller investigates testimonies by gay survivors to trace the long-term consequences of the lack of public recognition and sympathy for their fate after 1945.
DETAILLED ENGLISH SUMMARY
The articles presented here show the mechanisms at work in a totalitarian society that controls its subjects into the most private and intimate moments of their lives. They also indicate a shift in focus by extensively using the large number of archival sources in a great variety of repositories that had not been looked into in prior research. Based on such archival findings, the articles present precise case studies. This multitude of Gestapo, police, camp, hospital and court records in archives across Europe that document the implementation of Nazi homophobia simply has not been studied due to a lack of interest in mainstream Holocaust studies and consequently, a lack of funds. Many of these records, although written from a perpetrator’s perspective, contain private correspondences, photos or even diaries from individual homosexuals that were taken as evidence. Today, this evidence testifies not to the ‘perversity’ of the accused, but their humanity under extreme pressure. The records allow detailed reconstructions of the scope and depth of the Nazi prosecution of homosexuals and the complicity of German society.
The first article by Andreas Pretzel “Hoewel het zo vreselijk is in deze ernstige tijd, ben ik zo gelukkig’ is based on an analysis of one of the nearly 6000 files on homosexuals of the former state court of Berlin, the largest court of its kind in Nazi Germany. While many Nazi court records are fragmentary or lost, the records of the state court Berlin court have been preserved in their entirety and today can be accessed as a collection at the state archive Berlin. The records give a unique insight into the daily judicial practice in Nazi Germany and what it meant to become a suspect in this machinery, ranging from petty crimes, forced laborers, over political resistance, Roma and Sinti, homosexuals or the disabled to cases concerning racial prosecution. Pretzel’s story tells the story of a stormy love relationship in Berlin that began in May 1940 with all the ingredients passion and jealousy can bring about: poems sent to each other; post cards with eternal declarations of love; photos dedicated to the loved one; jealous letters with the threat of a break-up and – off course – sweet reconciliation. Nothing makes life richer. And not surprisingly, such passion consumed the two lovers so much that the world around them – Berlin as the capital of the new German Reich – somehow did not seem to matter just that much. Until someone mentioned the rumor of homosexuality to a police officer in the cause of a non-related investigation. As such it was reported to the Gestapo, and from there the story of love quickly became one of tragic, with its letters and post cards quickly becoming incriminating evidence for a German court.
Rumors, denunciations, anonymous letters. How did the police and Gestapo get their information on suspected homosexuals? Andreas Pretzel’s article ‘Als homoseksueel opgevallen. Aangiften, verdachtmakingen en fanatieke vervolging’ reconstructs the role of neighbors, family, colleagues, or strangers in this process that for many of the denounced would mean prison and for some, death. His research is based on a comparative analysis of more than 2000 files concerning investigations regarding homosexuality. His research illustrates how much the Nazi persecution affected the life conditions of all homosexuals. There were no safe places anymore. Gay men who were searching for a partner were in great risk. But idem ditto couples that quietly lived together now appeared suspicious to attentive neighbors. Many eyes, not just those of the police and Gestapo, could turn the visit of a friend, the night at the hotel, the eye-contact in the subway or an over-heard conversation in a café into ‘evidence’ of a gay encounter: 49% of all denunciations came from private persons, 13% originated in the work sphere, 32% developed out of police investigations, and 6% came from Nazi-organizations. Pretzel also documents that the intense police and Gestapo investigations continued until the very last days of the Nazi regime, in the middle of a bombed-out Berlin.
The consequences of already just an investigation could be manifold. Many of the accused could not afford a lawyer as more than 80% came from the lower or lower middle class: workers, clerks or civil servants with a small or moderate income. Gabriele Roβbach traces in ‘Effecten van de nationaal-socialistische vervolging’ the short- and long-term repercussions of an investigation or conviction due to paragraph 175, based on a comparative analysis of more than 2000 case studies.
Already the investigation could lead to the loss of a job as the police informed the respective employers. The loss of income while being in preliminary arrest for some meant a difficult situation: How to pay their rent? The arrest often led to a prison sentence or in the worst case a deportation to a concentration camp. But many of those sentenced to prison in the early years of the Nazi regime were released and could start their life anew. But could they really? Once released they had to restitute the state for their time in prison, based on the amount of days sentenced. Many did not have the financial means to do that. Some suffered from long-term health problems as a consequence of their time in prison. Once marked with a previous conviction under paragraph 175, the long-term effects could be drastic: Students were denied to continue their study; universities stripped professors of their doctor title; employers canceled contracts or promotions; professional, political and social organization excluded members convicted due to paragraph 175. Authorities could deny to issue a passport and driver’s license, to restrict a free choice of living or to demand weekly reports to the local police station.
Jürgen Müller analyses the reasons of Nazi homophobia in Grondslagen van de vervolging van homoseksuelen tijdens het nationaal-socialisme. Within the racial ideology of the Nazis, reproduction and ‘racial purity’ were proclaimed as essential values of a future ‘Aryan race and state’. Strict gender roles were enforced by the state through an array of policies, such as the exclusion of women from influential positions or the ‘mother-cross’ for German mothers giving birth to many children. The Nuremberg laws in 1935 institutionalized many of the racial theories prevalent in Nazi ideology. The laws excluded German Jews from Reich citizenship and prohibited them from marrying or having sexual relations with persons of “German or related blood.” Abortion was criminalized. At the same time a stricter version of paragraph 175 was introduced. Male homosexuals were publicly marked as enemies of the state – also to mark clear boundaries of male bonding that characterized paramilitary Nazi organizations as the SS or SA. Within this context, Jürgen Müller reviews the different medical theories on homosexuality in Nazi Germany. While none of them gained a predominant status within Nazi Germany, they all legitimated prosecution on medical grounds. The implementation of crude medical experiments in concentration camps such as Buchenwald, and the growing usage of castration as a ‘medical’ solution of the homosexual problem illustrate the deep involvement of the medical establishment with Nazi racism.
Claudia Schoppmann investigates in her article “Tijd van maskerade: Lesbische vrouwen in het nationaal-socialisme tussen aanpassing en vervolging” how the position of lesbian women was effected by Nazi homophobia. The visible lesbian culture of the twenties destroyed immediately after 1933. Once again lesbian women stood without a supportive collective. Couples living together felt the heightened pressure from colleagues and neighbors and often chose a protective fake marriage to escape further gossip. Although the 1935-version of paragraph 175 ultimately was not extended to include lesbianism, the debate continued. SS jurist Rudolf Klare emphasized the danger both male and female homosexuality – as signs of degeneration – posed to the Nazi ideal of racial purity. He also pointed at the differing situation in annexed Austria where lesbian women were, like homosexual men, prosecuted under the same law. SS chief Himmler and Nazi women organizations alike stressed the danger of a masculinization of women for the aspired goal of a high reproduction rate. While lesbian women did not suffer a similar prosecution as gay men during the Third Reich, their lives were deeply affected by the emphasis of the Nazi regime on motherhood, strict social gender roles and the rigid ostracism of lesbian relationships as ‘un-German’.
Pieter Koenders article “Bestrijding van homoseksualiteit in bezet Nederland” situates the prosecution of gay men in two partially overlapping lines: within the longer history of gay prosecution by Dutch authorities and laws such as article 248bis, and within the interaction of this established practice with newly introduced laws, such as paragraph 175, and policies under German occupation.
Article 248bis, introduced in 1911, had led to a steady number of convictions like its counterpart paragraph 175 in Germany. The criminalization also generated specific police practices like the registration of suspected homosexuals in the police lists. Until 1939 the Amsterdam police had registered 4,500 gay men above the age of 18. Article 248bis, however, had also stimulated the foundation of a Dutch partner institution of the German Scientific-Humanitarian Committee (WHK) in 1912. Its founder Jacob Schorer used, like Magnus Hirschfeld in Germany, scientific and political work to influence the public opinion.
Attempts to found other gay organization were stopped by police raids. But in 1940 the launching of the first gay journal, Levensrecht , succeeded and three issues appeared until May 1940 when German troops occupied the country. Warned by the example of methods the Nazi had applied earlier in Germany, the founders of ‘Levensrecht’ immediately destroyed mailing lists and all other relevant materials and drowned them in the Amsterdam Reguliersgracht. Jacob Schorer burnt his own archive; his famous library was confiscated by the German occupier. Many around ‘Levensrecht’ became involved in the Dutch resistance.
Koenders shows that all patterns of anti-gay persecution as previously developed in Nazi Germany were implied in the occupied Netherlands, often with considerable support from Dutch authorities: the suppression of homosexuality in the public realm; the introduction of new laws; the development of a central registry of homosexuals; the reorganization of the Dutch police including special units for the ‘combat’ against abortion and homosexuality. The arrest of homosexuals in the Netherlands however never reached the level of intensity as in Germany and annexed Austria. Koenders points out that this was not due to an often proclaimed ‘lack of cooperation’ from the side of the Dutch police. His analysis illustrates that the Dutch police in general conformed itself quickly to German orders, both in this field as with its increasing participation in the logistics and organization of the deportation of the Jewish population.
In his article “Homoseksuele gevangenen in het concentratiekamp Dachau” Albert Knoll details their fate. His article also refers to recent regional research on homosexual inmates in a number of other camps, such as Sachsenhausen, Buchenwald or the Emsland camps.
The camp of Dachau was opened in March 1933 and only closed in April 1945, making it the longest existing concentration camp. The first homosexual prisoner, 31 year-old worker Johann Krum from the city of Augsburg was sent to Dachau on April 24, 1933. In late 1934, homosexual prisoners were isolated in special 175-baracks on instigation of SS-guard Rudolf Hoess, later commander of the extermination camp of Auschwitz. Jews were also isolated in the camp; both were forced into particular hard slave-labor squads. In early 1942 a small number of gay inmates were selected with many others so-called ‘non-productive’ prisoners to be gassed at the euthanasia killing facility of castle Hartheim near Linz, Austria. Between March 1942 and 1943 gay inmates together with many other prisoners were subjected to medical experiments and infected with malaria.
Susanne zur Nieden describes the Buitensluiting van vervolgde homoseksuelen in Berlijn 1945 tot 1949, based on immediate post-war records. In the chaos of a much destroyed and occupied post-war Germany ID papers that documented the status of a former prisoner of the Nazi regime could greatly help with Allied and local authorities. But the former gay inmates were systematically excluded from recognition and restitution by their former fellow prisoners, now organized in committees that decided on the availability of such help. The victims of the Nazi paragraph 175 – despite their documented hardship in the camps – were not regarded as victims of the Nazi regime, but as ordinary criminals. Even victims of castration were rejected. Zur Nieden’s article shows how Nazi categories of victimisation were continued in post-war society and created a hierarchy of victims that would shape memorial culture until today. 1945 meant the defeat of Nazi Germany as a state, but its totalitarian ideologies continued to be contaminating.
The last article by Klaus Müller “Doodgeslagen, doodgezwegen? Autobiografische getuigenissen van homoseksuele overlevenden” investigates the long-term consequences of the lack of public recognition or even public sympathy for gay survivors of the camps and prisons after 1945. Like other survivors they had hoped for a chance to lead a dignified life after liberation. But the continuation of paragraph 175 and frequent police raids forced them to stay underground. While especially the testimonies of Jewish and political survivors of the camps began to form the center of Holocaust remembrance, gay survivors remained alone and died alone with their memories. The post-war exclusion of what later would be called ‘forgotten victims’ fragmentized the historical knowledge and understanding of the Holocaust. Only three written testimonies of gay survivors were ever published. Oral-history interviews with gay survivors in the late 1990’s show how much gay survivors were traumatized by the public denial and refusal to recognize their torment. Due to the exclusion from post-war memory, some gay survivors came to believe that their victimization was their individual fate and fault. The shame, the ongoing persecution, the isolation and – above all – the post-war silence of gay survivors constitute a disturbing silence: The speechless victim.
The photo pages in this book emphasize a perspective that units all articles, namely that the Nazi persecution of gay men and lesbian women, in all its different intensities, damaged and sometimes destroyed the lives of individuals. People who before they were written off as homosexual or lesbian (or Jewish, or disabled, or forced into any of the other Nazi categories of so-called ‘inferior lives’) are shown as the individual people they were, from very different backgrounds and layers of society.
KORTE BESCHRIJVING Doodgeslagen, doodgezwegen. Vervolging van homoseksuelen door het Nazi regime 1933-1945. Amsterdam, Schorer 2005
Doodgeslagen, doodgezwegen brengt recent onderzoek naar de vervolging van homoseksuelen door het nazi-regime in Duitsland en bezette gebieden zoals Nederland. Aan de hand van persoonlijke getuigenissen, justitiële strafdossiers en uniek beeldmateriaal wordt een beklemmend beeld geschetst van de gevolgen van het nationaal-socialisme voor homoseksuele mannen en vrouwen. Voor het eerst worden de lange tijd anonieme slachtoffers zichtbaar als individuele mensen. De artikelen in deze bundel tonen de mechanismes van een totalitaire maatschappij die zijn onderdanen tot in de intiemste onderdelen van hun leven controleert.
In de bruisende jaren twintig kende de Duitse Weimarrepubliek voor het eerst een openlijke homoseksuele cultuur. Hieraan kwam een abrupt einde in 1933. In de nazi-tijd was een vermoeden van homoseksualiteit al voldoende reden voor arrestatie. Buren, collega’s of passanten op straat deden maar al te gretig aangifte. Er waren geen veilige plekken meer. Als homoseksuelen in staat van beschuldiging werden gesteld konden ze alles kwijtraken: hun, baan, hun woning, hun vrijheid. Naar schatting 100.000 mannen werden gearresteerd. De helft hiervan belandde in de gevangenis. 10.000 tot 15.000 van deze mannen werden naar hun tuchthuisstraf gedeporteerd naar concentratiekampen.
Tot hun grote teleurstelling werden homoseksuele vervolgden na 1945 door de Duitse nog andere regeringen in Europa erkend als slachtoffers van het nazi-regime. In West-Duitsland bleef de nazistische wetgeving tegen homoseksualiteit van kracht tot eind jaren zestig.
Lange tijd was er nauwelijks onderzoek over de vervolging van homoseksuelen. Ook in de herinneringscentra van de vroegere nazi kampen werden zij als slachtoffers ‘vergeten’. Daarmee bleef ook een analyse van de homofobie van de nazi’s als een belangrijk element van de nationaal-socialistische ideologie en bevolkingspolitiek buiten beschouwing.
Tot vandaag komt de nazi-vervolging van homoseksuelen nauwelijks aan bod in schoolboeken, standaardwerken en exposities en baseert op verouderd onderzoek.
Bestudering van nooit eerder bestudeerd bronnenmateriaal heeft echter geleid tot een veel gedifferentieerder beeld. Dit boek wil de integratie bevorderen van deze kennis in de bestaande geschiedschrijving over het nazi regime en de Duitse bezetting en bijdragen aan een beter historisch besef.
INHOUDSOPGAVE / TABLE OF CONTENT
Beeldverhaal
‘Het was zo’n onzekere toestand’
Klaus Müller
Het gezicht van de vervolging
Inleiding
Andreas Pretzel
‘Hoewel het zo vreselijk is in deze ernstige tijd, ben ik zo gelukkig’
Een liefdesgeschiedenis in 1940
Beeldverhaal
Evert en Peter, een relatie tijdens de oorlog
Andreas Pretzel
Verklikt door buur of collega
De rol van aangiften in de homoseksuelenvervolging
Gabriele Roßbach
Verlies van baan, woning en eer
Persoonlijke effecten voor vervolgde homoseksuelen
Jürgen Müller
Verwijdering uit de volksgemeenschap
Nationaal-socialistische visies op homoseksualiteit
Beeldverhaal
Aimée & Jaguar, een lesbische relatie tijdens de oorlog
Claudia Schoppmann
Tijd van maskerade
Lesbische vrouwen in de nazi-tijd tussen aanpassing en vervolging
Beeldverhaal
Een hoerenjongen van Berlijn naar kamp Amersfoort
Pieter Koenders
Vervolgingsijver in een ‘stamverwant’ buurland
Bestrijding van homoseksualiteit in bezet Nederland
Beeldverhaal
Een joodse geliefde verdwijnt
Albert Knoll
Isolement, vernedering en schaamte
Homoseksuele gevangenen in het concentratiekamp Dachau
Beeldverhaal
Het verstoorde bal masqué – politie-inval in Den Haag in 1943
Susanne zur Nieden
De hiërarchie van slachtoffers
Naoorlogse buitensluiting van vervolgde homoseksuelen
Klaus Müller
Doodgeslagen, doodgezwegen?
Autobiografische getuigenissen van homoseksuele overlevenden
Beeldverhaal
Homoseksuele gevangenen in Auschwitz
Noten
Verantwoording illustraties
Over de auteurs en redacteurs
Register
RECENSIES
AUDIO REPORTAGE LAURA VERVAART: ©2005 NPS ROZERIJK.NL | 23.55 MINUTEN
INTERVIEW GAY KRANT, 26E JAARGANG, 10 SEPTEMBER 2005 – AUTEUR NORBERT SPLINT
In een totalitair regime zijn homo’s altijd fout. Doodgeslagen, doodgezwegen maakt homoslachtoffers van nazi-regime zichtbaar
Vrijdag 9 september vond er bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) een opmerkelijke boekpresentatie plaats. Ferdinand Strijthagen, directeur van de Schorerstichting overhandigde NIOD-directeur Hans Blom het eerste exemplaar van Doodgeslagen, doodgezwegen. Vervolging van homoseksuelen door het nazi-regime 1933-1945. Verrassend, omdat in het zestigjarige bestaan van het NIOD er niet één publicatie over homovervolging tijdens de oorlogsjaren is verschenen. Maar ook andere onderzoeksinstituten en herinneringscentra in Europa en daarbuiten zijn in gebreke gebleven door hun gebrek aan aandacht voor de talloze homoseksuele slachtoffers in de bezettingstijd.
De nazi-houding tegenover homoseksualiteit zou echter onlosmakelijk deel uit moeten maken van onderzoek naar het totalitaire karakter van het national-socialisme, zo vindt de samensteller van het boek, Klaus Müller (1959).
Müller is een internationaal museumconsultant, onderzoeker en publicist en heeft eerder in andere media over dit thema gewerkt, bijvoorbeeld als drijvende kracht achter de Amerikaanse documentaire ‘Paragraph 175’ of voor het U.S. Holocaust Memorial Museum in Washington. Op de vraag wat het belangrijkste voor hem is aan het boek antwoordt hij: “Ik wilde de individuele verhalen van de slachtoffers zichtbaar te maken. Daarom heb ik met de auteurs die aan dit boek meewerkten gericht gewerkt aan persoonlijke verhalen. We hebben veel foto’s uit het archief van Jan Carel Warffemius en andere archieven opgenomen. De mannen en vrouwen om wie het gaat krijgen zo letterlijk en figuurlijk voor het eerst een gezicht. En het boek wordt er toegankelijker door.”
Dood geslagen, doodgezwegen is een verzameling artikelen die een beeld geven van de vervolging van homo’s tijdens het Derde Rijk. Het bevat getuigenverklaringen van slachtoffers, maar ook van hun familieleden, buren en collega’s. Daarnaast zijn er persoonlijke brieven, rechtbankstukken en officiële documenten opgenomen die, alles bij elkaar, laten zien hoe een totalitair regime tot in de diepste vezels van de maatschappij haar invloed uitoefent. Hoe komt het dat dit materiaal nu pas boven water is gekomen? Of is er naar bestaande bronnen met andere – roze – ogen gekeken?
Müller: “Allebei. Op de eerste plaats was de mythe ontstaan dat veel materiaal door de nazi’s was vernietigd, waar door men dus men niet meer bij de bronnen kon. Dat is niet het geval. Heel veel is bewaard gebleven, door een gebrek aan middelen en belangstelling werd er alleen niet goed naar gezocht. De laatste jaren is echter wel veel regionaal onderzoek gedaan in Duitsland en bezette gebieden zoals Nederland. Voor heet eerst hebben wij nu een duidelijk beeld van de homovervolging en diens slachtoffers: wat gebeurde er eigenlijk als je veroordeeld werd, of hoe ging het verder als je werd vrijgelaten? Zo bleek bijvoorbeeld dat men na gevangenschap, tuchthuis of concentratiekamp vaak nog dieper in de ellende zat dan voorheen. Je raakte niet alleen je eer kwijt, maar ook je baan en daardoor je woning. Soms mocht je niet meer studeren, verlor je jouw doctortitel. Veel mannen die van homoseksuele handelingen werden beschuldigd waren afkomstig uit de lagere middenstand of de arbeidersklasse. Na hun detentie werd ook nog eens de rekening van de proceskosten en de gevangenschap gepresenteerd. Dat konden die jongens natuurlijk nooit betalen.”
Na afloop van de oorlog was de ellende voor de homomannen die in kampen hadden gezeten nog niet voorbij. Immers: zowel de geallieerden als de nieuwe machthebbers in West- en Oost-Duitsland beschouwende homoseksualiteit als een misdaad. Reden waarom de slachtoffers geen recht hadden op wat voor compensatie dan ook. Men kreeg zijn vroegere baan of titel niet terug, opgebouwd en verloren gegaan pensioen werd niet vergoed. “Het aantal op verdenking van homoseksualiteit opgepakte mannen was na de oorlog even groot als tijdens het nationaal-socialisme,” gaat Müller door. “De West-Duitse politie baseerde zich bij hun razzia’s op artikel 175 van het Duitse Wetboek van Strafrecht dat door de nazi’s in 1935 erin was gezet. Pas in 1969 werd deze afgeschaft.”
Dit artikel 175, dat homoseksuele handelingen verbood en in 1870 was ingevoerd, was door de nazi’s in 1935 aangescherpt. Voor die tijd was een getuige van anale penetratie nodig om een beschuldigde te veroordelen, daarna niet meer. Het resultaat was dat ordinaire roddel en achterklap voldoende was om iemand achter de tralies te krijgen. Na de bezetting werd dit artikel ook van toepassing in Nederland. De verhalen uit Doodgeslagen, doodgezwegen daarover zijn te absurd voor woorden. Een briefje met het vage voornemen van een afspraak, een terloops geuit compliment, een omgewoeld bed door een hospita ontdekt: het was allemaal aanleiding om aangifte te doen. Iemand met homoseksuele gevoelens was in de bezettingstijd zijn leven nooit zeker. Een buurvrouw, een familielid, een collega of zomaar een jaloerse vriend kon elk moment al dan niet anoniem bij de Gestapo of politie zijn beklag doen.
“Dat is ook het beangstigende,” legt Müller uit. “De hele maatschappij wordt medeplichtig. Je kon door iedereen om het meest onbenullige worden verraden. Dat is trouwens ook een kenmerk van een totalitaire maatschappij. Het maakte niet uit of iemand partijlid was of niet, collaboreerde of zich juist van de maatschappij had afgekeerd. In het boek staat een verhaal van een bloemist die – verliefd over beide oren – op zekere dag werd opgepakt op verdenking van homoseksueel gedrag met zijn vriend. Twee meisjes die bij hem in de zaak werkten werden afzonderlijk van elkaar ondervraagd om tegen hem te getuigen. Geen druk, ze konden zeggen wat ze wilden. Wat gebeurt? De één gaf een gedetailleerd verslag van alles wat zij had gezien of dacht te hebben gezien dat in verband kon worden gebracht met de homoseksualiteit van haar baas. En het andere meisje gaf een verklaring af in de trant van: ‘Homo? O ja? Nooit wat van gemerkt.’ Ook binnen een totalitaire maatschappij maak je dus keuzes. Een praatzuchtige medewerkster kon je werkelijk, als het slecht liep, je leven kosten.”
Als voorbeeld van een totalitair regime anno 2005 noemt Müller Iran. “Als zelfs tieners worden gearresteerd en ter dood worden veroordeeld, dan betekent het einde van een civiele maatschappij. Een maatschappij die haar eigen kinderen doodt verliest haar ziel. Ook Iran vind ik een voorbeeld van een medeplichtige maatschappij. Het is niet alleen het politieapparaat, de rechterlijke macht of de boven iedereen verheven Partij die de boosdoener is, nee, de hele maatschappij participeert – en stoort zo moreel in elkaar.”
Binnen een totalitair regime zijn de vijandbeelden in eerste instantie keurig geordend. Een bepaalde groep is fout (schoolvoorbeeld: ‘de joden’) en de rest niet. Daarnaast valt op dat de totalitaire maatschappij er in seksueel opzicht altijd uiterst conservatieve denkbeelden op na houdt, of die maatschappij nou fascistisch (het Derde Rijk), communistisch (het voormalige Oostblok) of religieus-fundamentalistisch (Iran; Saudi-Arabie) is geconditioneerd. In een totalitaire maatschappij is een homoseksueel dus altijd fout. Maar als een totalitair regime gaat radicaliseren is het hek van de dam. “Dat viel mij in dit onderzoek ook op,” verklaart Müller. “De homomannen die werden opgebracht stonden er vaak geheel alleen voor. Ze werden opgegeven door hun directe omgeving. Zonder een medeplichtige maatschappij had de homovervolging niet zo systematisch kunnen worden opgezet. Maar – en dat vind ik wel belangrijk – er waren echter ook individuen die hun cliënt, hun werknemer, hun zoon of broer door dik en dun bleven steunen.”
In vergelijking tot het onderzoek naar jodenvervolging staat het onderzoek naar vervolging van homoseksuele mannen en lesbische vrouwen nog in de kinderschoenen. Müller wijt dit voor een deel aan eerder genoemde oorzaken: veel archieven zijn pas laat opengegaan en pas sinds een tiental jaren wordt er met homoseksuele belangstelling naar de bronnen gekeken. “Veel weten we gewoon nog niet. We hebben geen lijst van alle homoseksuele slachtoffers in kampen. We weten niet hoe de kerken zich met betrekking tot homofobie hebben gedragen. We weten niet hoe het na 1945 stond met castratie. Het gebrek aan fondsen speelt ons parten. Duitsland heeft nog steeds geen individuele of collectieve compensatie voor de homovervolging aangeboden.”
Helpt het boek ons bij de urgente vragen van vandaag, homofobie en geweld tegen homo’s? Müller denkt van wel. “Het boek bijdraagt bij aan ons collectieve bewustzijn. Het maakt ons zekerder van onszelf, hoe vreemd dat ook klinkt. Dat wij slachtoffers zijn van vervolging is al eeuwen bekend. Maar het nazi regime betekende wel de grootste homojacht die ooit heeft plaatsgevonden. Kennis daarover maakt je zekerder en weerbaarder: je kunt anticiperen op de toekomst. Het toont respect voor jezelf. En over emancipatie gesproken: de roze driehoek die voorlieden uit de homobeweging als vaandel gebruikten om achteraan te lopen is decennialang een leeg symbool geweest. Men wist dat homogevangen het teken op hun kamptenue moesten dragen, maar daarmee hield het wel op. Met dit boek is die lacune in kennis opgevuld en heeft de roze driehoek inhoud gekregen.”
BIBLIOGRAPHICAL REFERENCE BOOK
Klaus Müller (red.): Doodgeslagen, doodgezwegen. Vervolging van homoseksuelen door het Nazi-regime 1933-1945. Amsterdam, Schorer 2005. ISBN 90 7334 127 2