kmlink

Mueller curated the remembrance space ‘Within the Pink Triangle’ at the German-Historical Museum in Berlin as part of the larger exhibition on ‘Homosexualities‘ (June 26 – Dec 1, 2015) and the LWL Museum für Kunst und Kultur in Münster (May 13 – Sep 9, 2016). The pink memorial space introduces visitors to six individuals whose lives were marked by the Nazi persecution and discrimination of same-sex desires. Often based on interviews Mueller conducted since the early 1990’s with survivors and resistance fighters, their stories allow an intimate view on their lives between 1933-1945 and their attempts to rebuild their lives after 1945 – despite post-war indifference towards gay victims, their suffering and continuing persecution.     above: German-Historical Museum in Berlin, 2015above: LWL–Museum für Kunst und Kultur in Münster, 2016.

Reviews: “Aber was zeigt nun diese Ausstellung im Kern? Was hat sie zu bieten für ein Publikum, das nicht aus Eingeweihten bestehen wird – jedenfalls nicht im DHM –, sondern aus Schulklassen aus allen Ecken der Republik und Europas? Mit „Zielsetzung: Thema in die Mitte der Gesellschaft tragen“ ist ja wohl der Plan umrissen, wenn man schon mal Unter den Linden zeigen kann, was man zu präsentieren hat. Notieren darf man jetzt schon: Die Unterteilung in zehn Kapitel – betitelt etwa mit „Das erste Mal“, „Das zweite Geschlecht“, „Im rosa Winkel“ – mag einleuchten. Immer dann aber, wenn echte Menschen, also nicht vermittelt über politische Flugblätter, ins Spiel kommen, etwa in dem von Klaus Müller kuratierten Gedenkraum zur NS-Zeit, wird es nahbar, ernst und berührungsfähig.” in TAZ

YouTube feature Berlin exhibit    YouTube feature Münster exhibit

Responding to an untold history of persecution
In 2013, the South African Holocaust and Genocide Foundation brought an exhibition to South Africa called: In whom can I still trust? Homosexuals in Nazi Germany and occupied Netherlands. The exhibition opened in Cape Town in February 2013 and was accompanied by public programs that included teacher workshops, panel discussions, film programs, lectures and a youth symposium.

Opening speech Cape Town REVIEWS: Daily Maverick; Cape Times

LOCATIONS 2013/14
Cape Town Holocaust Centre, Feb 12 – Mar 22, 2013 Interview Richard Freedman
Durban Holocaust Centre, Apr 17 – May 31, 2013
Bloemfontein, University of the Free State, with Institute for Reconciliation and Social Justice, Jun 6-15, 2013
Johannesburg Holocaust & Genocide Centre, Exhibit Constitutional Hill, Jul 21 – Aug 22, 2013
Baxter Theatre, Cape Town, Sep 16-20, 2013
Cape Town University, Sep 20 – Oct 15, 2013
Durban Gay & Lesbian Network, Natal Museum, Nov 5 – Dec 14
Johannesburg, Vaal University, Mar 18 – 25, 2014 (Photo gallery)
University of Pretoria, Centre for Human Rights, May 2014
  
The exhibition was developed by Dr. Klaus Mueller on behalf of IHLIA (Homodok/Lesbisch Archief Amsterdam) and has been shown in memorials and resistance museums in the Netherlands, including the Dutch Parliament in The Hague, between 2006-2012. The exhibition was developed in response to the largely untold history of Nazi persecution of homosexuals during the Holocaust. For its South African version, the exhibit was translated, redesigned and six panels were added on the contemporary South African context.

Historical Background – an untold history
Under Nazi rule homosexuals, men and women alike, came under pressure. State persecution – through tightened laws and special police units – focused on male homosexuality and led to the arrest of approximately 100,000 homosexual men. Lesbian women, while spared such a massive persecution, had to mask their lives once again.  Personal testimonies show how individuals came under pressure in a treacherous environment.  

The era of the Weimar Republic (1919-1933) had known growing tolerance for homosexuals, and a specific law, paragraph 175, that targeted male homosexuality seemed close to being abolished. In 1935, Nazi Germany tightened the old sodomy law: now the mere suspicion of homosexuality was reason for arrest. If homosexuals were charged, they could lose everything: their jobs, their homes, their honour, their freedom.

Neighbours, colleagues and passers-by in the street readily reported people in Germany. Why did so many cooperate, voluntarily reporting their friends or colleagues to the police? Were they aware of the consequences for these fellow citizens and did they not care? Homosexuals were thus forced into lying and secrecy for their own protection. They no longer knew who they could trust.
The persecution of male homosexuals in Nazi Germany was possible on such a large scale because of the ready complicity of society. In Berlin, half of the inquiries in the period 1933-1945 were the result of reports from private individuals.

After the war, gay survivors did not receive recognition as victims of the Nazi regime and post-war societies in Germany and Europe failed to show empathy for their suffering. In fact, the 1935 revised law against male homosexuality remained on the book in West Germany until 1969.   Some gay survivors were re-imprisoned after their liberation and forced to serve out the remainder of their Nazi sentences. Prejudice prevailed; compensation was denied. Gay survivors remained alone and died alone with their memories; lesbian women suffered from society’s contempt and thus were forced to hide their love and relationships. Looking back at history also raises questions about the present: how strong is the recently secured position of homosexuals in society? How would family, friends or colleagues react today?

The relevance to South Africa
Despite South Africa’s Constitution and Bill of Rights, which safeguards the rights of all to be protected against discrimination on the grounds of religion, colour, creed, gender, class, ability or sexuality, homophobia and prejudice towards members of the LGBT communities remains still widespread in South African society. Attacks on lesbian women and gay men were and are frequent. School learners encounter terrible prejudice if their sexual orientation is known to be other than heterosexual. The attitude towards gay and lesbian communities in neighbouring states also is grave cause for concern: people are victimized within their societies and there are many examples of governments supporting discrimination of their gay and lesbian citizens through statutes and prosecutions. Sometimes, they even declare homosexuality to be ‘un-African’.

Statements by the UN High Commissioner for Human Rights on homophobic rape, however, and South Africa’s leadership on the 2011 UN resolution in which the office of United Nations High Commissioner for Human Rights did draw up the first UN report on challenges faced by LGBT people worldwide, were encouraging examples of leadership on advancing LGBT equality.

The South African Holocaust and Genocide Foundation
The South African Holocaust and Genocide Foundation continues to make the exhibition accessible: please see here. The South African Holocaust and Genocide Foundation is committed, through its programmes, to use the platform of History to engage with contemporary issues.  It is to this end that the Foundation hosted the exhibition and provided and provides NGOs, academics, teachers, learners and government agencies with an opportunity to discuss and raise public awareness on the issue of discrimination based on sexual orientation and gender identity.

EXHIBIT INTRODUCTION
De tentoonstelling Wie kan ik nog vertrouwen? homoseksueel in Nazi-Duitsland en Nederland toont het leven van lesbische vrouwen en homoseksuele mannen in Duitsland en Nederland tussen 1933 en 1945 met als zwaartepunt hun vervolging en verzet. Het is de eerste keer voor Nederland dat deze ‘zwarte bladzijde van de homogeschiedenis’ zo duidelijk op de kaart wordt gezet in een expositie.
In de dictatuur van het Duitsland na 1933 werden homoseksuele mannen en lesbische vrouwen zoals vele andere groepen buitengesloten uit de samenleving. Rechteloos, verguisd, vervolgd. Buren, collega’s of passanten op straat deden aangifte bij de autoriteiten. Voor homoseksuelen was het daarom moeilijk te bepalen wie ze nog konden vertrouwen.
Na 1940 werd ook in Nederland de homovervolging aangescherpt. Met dezelfde maatregelen als in nazi-Duitsland: onderdrukking van homoseksualiteit in het openbaar, aanscherping van strafmaatregelen, een centrale registratie van homoseksuelen en de vorming van speciale politie-eenheden. Nederlandse homoseksuelen werden echter niet naar kampen afgevoerd, zoals de joden. Zoals voor en na de oorlog bleef het bij gevangenisstraffen; een klein aantal homoseksuelen werd naar strafkampen en jeugdinrichtingen of kampen zoals Amersfoort of Vught afgevoerd. Toch hebben de jaren van een zeer bedreigende rechteloosheid en lotonzekerheid een zware stempel op het leven van homoseksuelen in Nederland gezet.

Na de oorlog konden de slachtoffers van de homovervolging nergens hun verhaal kwijt. Er was geen erkenning voor hun leed. De homoseksuelen bleven lange tijd een verachte en rechteloze minderheid, zowel in Nederland als in Duitsland. Zij stonden alleen met hun herinneringen.
De tentoonstelling laat zien hoe het individu in een totalitaire staat onder druk komt te staan en hoe een medeplichtige maatschappij verregaand bijdraagt aan de mechanismen van een dictatuur. Aanbrengingen, indifferentie en collaboratie signaleren hoe een maatschappij in een dictatuur moreel in elkaar stort. De reductie van het individu tot een categorie, in dit geval tot ‘homoseksueel’, is het uitgangspunt van een totalitaire staat en van totalitaire denkbeelden – toen en nu.
Maar ook in een dictatoriale staat maken mensen keuzes. Net zoals de slachtoffers maken ook daders, medestanders en helpers deel uit van een familie, een vriendenkring of professionele netwerken. Mensen maken keuzes. De tentoonstelling legt de gevolgen ervan voor aan de bezoeker: wie kan ik nog vertrouwen in een dictatuur waar ik als minderwaardig wordt gezien? Waarom steunt mij de één, en verraadt mij de andere? Waarom werkten zo velen mee en gaven hun vrienden of collega’s vrijwillig aan bij de politie?

WESTERBORK MEMORIAL, Apr 21 – Jun 20, 2006
PHOTOS, SPEECH AYAAN HIRSI ALI, SPEECH KLAUS MUELLER,
PRESS VOLKSKRANT, NRC, TROUW, WINQ, VOLKSKRANT-INTERVIEW,  VOLKSKRANT-EDITORIAL 
 
fotos: Ayaan Hirsi Ali, Klaus Mueller, Judith Schuyf; Westerbork. Discussie Opening Leeuwaarden

VERZETSMUSEUM AMSTERDAM, Sep 21, 2006 – Jan 30, 2007
PHOTOS, SPEECH BORIS DITTRICH, review MUSEUMVISIE
VERZETSMUSEUM FRIESLAND, Febr 4 – May 13, 2007 PHOTOS

TWEEDE KAMER [DUTCH PARLIAMENT] Den Haag, May 22 – Aug 23, 2007
PHOTOS, SPEECH KATHLEEN FERRIER, SPEECH KLAUS MUELLER, NEDERLANDS DAGBLAD, GAY KRANT

Gerdi Verbeet, voorzitter Tweede Kamer, in haar openingstoespraak May 22, 2007:
‘De titel van deze tentoonstelling raakt zo goed de kern van het gevoel dat velen in de Tweede Wereldoorlog hadden. Die vanzelfsprekendheid om je medemens te kunnen vertrouwen viel weg. Normale omgangsvormen veranderden, het gevoel van veiligheid was er niet. In deze tijd staat het onderwerp homo-emancipatie nog steeds op de politieke agenda, daarom ben ik als Voorzitter van de Tweede Kamer verheugd dat deze tentoonstelling tijdelijk in dit ‘huis’ een onderkomen heeft.”

NATIONAAL MONUMENT KAMP VUGHT, Sep 7 – Jan 10, 2008
PHOTOS, SPEECH JEROEN VD EIJNDE, SPEECH KLAUS MUELLER, PRESS

AINSI MAASTRICHT, Sep 13 – Oct 29, 2009 Opening
OBA OPENBARE BIBLIOTHEEK AMSTERDAM, Mei 5, 2010 Opening
OPENBARE BIBLIOTHEEK ZUIDOOST, Mei 5-30, 2012
KRITERION AMSTERDAM, Mei 2014 Opening
OPENBARE BIBLIOTHEEK ENSCHEDE, Apr 13 – Mei 11, 2017 Opening

PLEASE ACCESS THE WEBSITE OF THE EXHIBITION
PLEASE ACCESS THE EXHIBIT EDUCATIONAL NEWSPAPER

REVIEWS
Trouw 20 april 2006 (kritiek uitnodiging Hirsi Ali)
Volkskrant 20 april 2006 (open brief aan Hirsi Ali)
Volkskrant 21 april 2006 (reactie Klaus Mueller)
Volkskrant 21 april 2006 (Interview Hirsi Ali)
Volkskrant 22 april 2006 (reportage opening)
Volkskrant FORUM 22 april 2006 (column Volkskrant op open brief)
NRC Handelsbald 22 april 2006 (opening)
Trouw 22 april 2006
Historisch Nieuwsblad mei 2006
Winq mei/juni 2006
Gay Krant april 2006
Museumvisie 2006
Gay Krant Juli 2006
COC update, Sep 2006
Brabants Dagblad 2007
Nederlands Dagblad 2007
AUDIO/VIDEO/LEZINGEN
Rozerijk.nl (21/23 April 2006)
RTL4
AVRO, Radio 1
Klaus Mueller, LBR-lezing 8 juni 2006 in het Verzetsmuseum
Opening Vught 2007
Gedichten van Robert Wells
NATIONAAL COMITE 4 en 5 MEI, ONLINE TENTOONSTELLING VERVOLGD VERLANGEN

OPENINGSTOESPRAKEN
TOESPRAAK AYAAN HIRSI ALI, BIJ DE OPENING VAN DE TENTOONSTELLING ‘WIE KAN IK NOG VERTROUWEN?’ IN WESTERBORK OP 21 APRIL 2006
Ik wist niets van Westerbork. Ik wist niets van joden. Ik wist niets van homoseksuelen. Volgens de inburgeringscursus ben ik na de oorlog geboren, maar ook dat wist ik niet: na de oorlog. Bij ons in Afrika was het altijd oorlog. Ik ben geboren in de oorlog. In 1969. Toen in Amsterdam het Maagdenhuis werd bezet – u zou eens moeten weten wat een raar woord dat voor mij is: Maagdenhuis – toen zat mijn vader als politieke tegenstander van dictator Mohamed Siad Barre in de gevangenis.
Ik zag mijn vader voor het eerst toen ik een jaar of acht was. In 1976 vluchtte hij naar het buitenland. Twee jaar later reisden we hem achterna. Via Saudi-Arabië en Ethiopië kwamen we in Kenia. Ik wist niets van de spoorlijn van Westerbork naar Assen, Groningen, Nieuweschans en verder. Ik wist niets van joden. Joden, dat waren voor ons de aanstichters van het kwaad. Het Rijk van Satan. Toen ik voor het eerst een jood zag, was ik verbaasd dat het een gewoon mens van vlees en bloed bleek te zijn. Lesbische vrouwen? Dat was bij ons niet echt een thema. Toen de schrijfster Andreas Burnier – en ik hoef op deze plaats niet te vertellen dat zij joods en lesbisch was – al romans had geschreven over vrouwenliefde, antwoordde mijn oma op de vraag hoeveel kinderen ze had: ‘Eén’. Ze had negen dochters en een zoon. Dat zei ze ook over ons gezin. Dat er maar een kind was. ‘En wij dan?’ vroegen mijn zus en ik. ‘Jullie gaan voor ons zoontjes krijgen’, antwoordde ze. En dat van die vele zoontjes er later misschien een of twee of drie homoseksueel zouden blijken te zijn – dat was niet de bedoeling. Ik wist niets van homoseksualiteit. Ik wist niets van Gerard Reve. Een ezel in Afrika trok gewoon de kar.

Er zijn meerdere redenen waarom een van de beroemdste zinnen uit de Nederlandse literatuur bij ons niet in vertaling verscheen: ,,Als God zich opnieuw in Levende Stof gevangen geeft, zal Hij als Ezel terugkeren, hoogstens in staat een paar lettergrepen te formuleren, miskend en verguisd en geranseld, maar ik zal Hem begrijpen en meteen met hem naar bed gaan, maar ik doe zwachtels om Zijn hoefjes, dat ik niet te veel schrammen krijg als hij spartelt bij het klaarkomen.’’
Je kunt het je niet goed voorstellen, maar wat zou het bijzonder zijn geweest als premier Balkenende, toen hij twee weken geleden geleden voor die zaal met studenten stond aan de islamitische universiteit in Jakarta en toen hem gevraagd werd hoe hij dacht over het homohuwelijk, dat hij toen heel gewoon en ontspannen iets had verteld over homoseksualiteit en over de zoon van een vriend en neef van een matroos. Hij kon toen ook niet vermoeden dat onze grote schrijver Gerard Reve een dag later zou sterven, maar stel je voor dat hij Reve – met vooruitziende blik – had geëerd door over hem te vertellen, in die zaal, op dat moment, dat hij iets had gezegd over de liefdevolle verzorging door zijn levenspartner Joop Schafthuizen – en dat dat mogelijk is tussen twee mannen – en dat hij uit zijn hoofd het gedicht had voorgedragen over ‘de jongen die ik eenzaam zag te Woudsend en daarna, nog op dezelfde dag, in een kafee te Heeg’ – het gedicht dat eindigt met de woorden: ‘Nader tot U’. Dat was mooi maar ook onwaarschijnlijk.
Maar het zou zo goed zijn geweest als de premier iets had verteld over homoseksualiteit, want er is veel onwetendheid en er bestaan ook vreemde en ijzingwekkende denkbeelden. Bij ons in huis in Nairobi zweefde het woord khannis door de lucht. Ik wist niet wat het betekende. Totdat een oom op bezoek was, die met een lang gedicht aankwam, met dat duistere woord. Het ging over een man van het platteland, die voor het eerst in de stad kwam. Hij zag toen een man die iets had met een andere man. Een khannis. Hij trok zijn mes en doodde de man. Ik hoor nog de bewondering in de stem van mijn oom voor de moed van de moordenaar. Maar gepraat werd er verder niet. Het woord khannis vloog alleen nog door huis als een scheldwoord. Een homo had ik nooit gezien. Het was nog een lange weg naar de woorden die een leraar in het huidige Rotterdam naar zijn hoofd kreeg geslingerd door een leerling: ‘Hamas, Hamas, alle homo’s aan het gas’.

Mijn eerste ervaring – als ik het zo mag zeggen – had ik op de hogeschool De Horst in Driebergen. Het was 1994. De economieleraar stelde zich voor: ‘Ik ben die en die en ik ben homo’. Er werd gelachen. Ik zat daar met open mond. Was hij veranderd in een beest – zo keek ik hem aan. Had ik het wel goed gehoord? Lag het aan mijn Nederlands? Eigenlijk was ik ook teleurgesteld dat hij er zo gewoon uitzag. Was dat nou alles? Hij stond daar ontspannen voor de klas en maakte grapjes: ‘Ik ben homo maar kan toch wel economie geven’.
Maar de tijd van grapjes is voorbij. De werkelijkheid is grimmig geworden. Hoe grimmig? Daarover verschillen de meningen. Wat voor de een een anekdote is, is voor de ander bittere realiteit. Hoeveel anekdotes hebben we nodig? Hoeveel tekenen hebben we nodig om de tijd te verstaan? Wat kunnen we leren van de geschiedenis? Waarom houden wij de plaatsen van herinnering in stand? Wat voor verhaal vertelt kamp Westerbork ons? Wat weten we nu? Wat wisten we toen? Kan het zo zijn dat de waarheid soms te pijnlijk is? Te grimmig? Kan het zo zijn dat de waarheid soms haast onvoorstelbaar is? Dat je niet kan geloven dat het waar is?
Wat zou ik trots zijn geweest op onze minister-president, als hij de studenten in Jakarta het verhaal had verteld van kamp Westerbork, van de joden, maar ook, in die zaal van de islamitische universiteit: het verhaal van het lot van de homoseksuelen.

foto: Heinz Fleischer in interview

TOESPRAAK KLAUS MUELLER, WESTERBORK 21 APRIL 2006
Enkele jaren geleden sprak ik met een homoseksuele man die acht jaar inDuitse concentratiekampen had gezeten. Heinz Fleischer was bij onze ontmoeting tweeënnegentig jaar oud. Hij had er nooit eerder over gesproken, en het werd een zwaar interview voor hem. Hij ging terug in zijn herinneringen, en velen daarvan waren haast ondraaglijk. Hoe hij toen eigenlijk niet begreep wat met hem gebeurde. Hoe homoseksuele medegevangenen brutaal werden vermoord. Hoe de joden als beesten werden behandeld. En de vraag na de oorlog wilde iemand dit horen? Wilden wij dit horen? Ik laat u het slot van het interview zien zoals wij dit ook in de tentoonstelling hebben opgenomen. Heinz beschrijft daarin de decennia van zwijgen na de oorlog.
De tentoonstelling Wie kan ik nog vertrouwen? homoseksueel in Nazi-Duitsland en bezet Nederland toont het leven van lesbische vrouwen en homoseksuele mannen in Duitsland en Nederland tussen 1933 en 1945, met als zwaartepunt hun vervolging en verzet. Het is de eerste keer voor Nederland dat deze ‘zwarte bladzijde van de homogeschiedenis’ zo duidelijk op de kaart wordt gezet in een expositie.
De tentoonstelling laat zien hoe het individu in een totalitaire staat onder druk komt te staan en hoe een medeplichtige maatschappij verregaand bijdraagt aan deze druk. De reductie van het individu tot een categorie, in dit geval tot ‘homoseksueel’, is het uitgangspunt van een totalitaire staat en van totalitaire denkbeelden toen en nu.
Maar ook in een dictatoriale staat hebben en maken mensen keuzes. De tentoonstelling legt de gevolgen ervan voor aan de bezoeker: wie kan ik nog vertrouwen in een dictatuur waar ik als minderwaardig wordt gezien? Waarom steunt mij de één, en verraadt mij de ander?
Lange tijd konden deze vragen niet gesteld of beantwoord worden. De gevestigde geschiedschrijving heeft de nazi-vervolging van homoseksuelen zo goed als genegeerd. Deze blinde vlek had zijn tegenhanger in de langdurige uitsluiting van de voormalige gevangenen met de roze driehoek uit de herdenkingscultuur. De tentoonstelling is daarom onderdeel van een breder project dat het besef wil vergroten dat homovervolging integraal onderdeel is van de nazistische bevolkingspolitiek en de Duitse bezetting.
Homofobie wordt als integraal element van totalitair gedachtegoed zichtbaar. Niet alleen verre dictaturen zetten vandaag hun bestrijding van homoseksualiteit voort. Ook democratische landen worstelen met groeiende fundamentalistische stromingen van christelijke, joodse, islamitische of
hindoe-signatuur en met neofascistische tendensen.

Bij het maken van deze tentoonstelling viel mij opnieuw op hoe schaars het materiaal is. Over de homogeschiedenis in de 20ste eeuw, zowel de zwarte bladzijden als de successen vanaf de jaren zestig, is nauwelijks iets terug te vinden in Nederlandse musea of archieven. Ik kon alleen terecht bij private bronnen, zoals particuliere archieven en het IHLIA (Internationaal Homo/Lesbisch Informatiecentrum en Archief) voor foto’s, objecten en correspondenties. Zij proberen te redden en te bewaren, maar vanwege hun zeer beperkte middelen is dit vaak tevergeefs. Het gros van documenten uitde 20ste eeuw waarmee het leven van homoseksuelen gedocumenteerd zou kunnen worden, belandt op de vuilnis.
Wij danken het aan de bereidheid van het herinneringscentrum Westerbork, de verzetsmusea Amsterdam en Leeuwarden en het voormalige kamp Vught dat wij vandaag deze tentoonstelling hier kunnen presenteren. Maar binnen de Nederlandse erfgoedinstellingen blijft dit een uitzondering. Terwijl de Nederlandse samenleving sinds de jaren zestig vergaand is veranderd en als een van de weinigen landen gelijke rechten voor homoseksuelen heeft geregeld, gaan de meeste erfgoedinstellingen door alsof er niets is gebeurd: homoseksualiteit blijft in musea en archieven als vanouds onzichtbaar. Dont’ ask, don’t tell, don’t preserve.
In vergelijking met andere media – televisie, film, literatuur of theater waarin homoseksualiteit al lang vanzelfsprekend deel uitmaakt lopen musea en archieven achter. Ze hebben hun collectie nooit vanuit dit perspectief bekeken. Er wordt niet doelgericht verzameld. Men kan dan ook vaak geen expertise bieden.
Dit gebrek is vooral te wijten aan een hardnekkig vooroordeel binnen de gevestigde geschiedschrijving. Homoseksualiteit wordt nog steeds gereduceerd tot een geschiedenis van seksualiteit en identiteit. Terwijl het bestudeerd zou moeten worden als deel van een complexe sociale geschiedenis. Niet hun seksuele gedrag kenmerkte het leven van lesbische vrouwen en homoseksuele mannen in de twintigste eeuw. Hun leven werd bepaald door de maatschappelijke, medische, juridische en symbolische uitsluiting door de samenleving.
Homogeschiedenis is dus Nederlandse geschiedenis tot in de haarvaten. Het is een wezenlijk deel van het historische zelfbeeld van de gehele samenleving. Maar als dat zo is, waarom lezen wij er dan zoweinig over in onze geschiedenisboeken? Hoe vergaand geïntegreerd zijn homoseksuelen daadwerkelijk in het Nederlandse collectieve geheugen?
Een samenleving definieert zich ook door wat ze bewaart en koestert. Het collectieve geheugen werkt als een filter. Waar komen wij vandaan, hoe zijn we zo geworden, waar gaan wij naartoe? Erfgoedinstellingen helpen de beslissingen die wij in het verleden hebben genomen te bewaren en te verduidelijken voor komende generaties. Gebrek aan historische kennis en voorstellingsvermogen kan zich al snel vertalen in onverschilligheid. Zoals dit schrijnend wordt getoond door het Ministerie van Buitenlandse Zaken wanneer het constateert dat het voor homoseksuelen in Iran ´niet totaal onmogelijk is om op maatschappelijk en sociaal gebied te functioneren´ mits ze ´niet al te openlijk voor de seksuele geaardheid uitkomen`. Ook onze minister president liet zien dat hij in het buitenland onze normen en waarden, zoals de openstelling van het huwelijk voor homoseksuele mannen en vrouwen, niet zonder meer verdedigt. Balkenende had in Indonesië ook kunnen kiezen voor een reactie in de geest van de Spaanse premier Zapatero. Die toonde aanmerkelijk meer oog voor de historische stap die werd gezet door de openstelling van het huwelijk voor homoseksuelen in Spanje: ´Wij maken deze wet niet voor mensen die ver weg zijn en onbekend. We verruimen de mogelijkheid van geluk voor onze buren, onze collega’s, onze vrienden en onze families. En tegelijkertijd scheppen wij een beschaafdere samenleving omdat een beschaafdere samenleving zijn leden niet vernedert.
´Homoseksuelen hebben in Nederland een lange strijd gevoerd om zich niet te moeten verbergen en zichtbaar hun leven te kunnen leiden. De gouden jaren van onbezorgdheid lijken echter voorbij.
Het is daarom hoog tijd dat erfgoedinstellingen in Nederland zich bezinnen op de unieke ontwikkeling die homoseksuelen en heteroseksuelen samen hebben meegemaakt in de laatste eeuw, tenminste hier, in dit land. Deze verworvenheid moet deel van ons nationaal geheugen worden. Komende generaties hebben een recht erop dat dit deel van hun geschiedenis op een vanzelfsprekende manier wordt bewaard.

Graag zal ik afsluitend mijn dank willen uit spreken en hulde brengen aan allen die een aandeel hebben gehad in de totstandkoming van deze tentoonstelling. Ik ben zeer schatplichtig aan het bestuur van het International Homo/Lesbisch Informatiecentrum en Archief (IHLIA) en met name onze projektleidster Froukje Hernamdt voor hun vertrouwen en inzet. De subsidie van het Ministerie van WVS heeft deze tentoonstelling in het kader van de rechtsherstelgelden pas mogelijk gemaakt waarvoor onze grote erkentelijkheid. Ik dank onze vormgevers Dick de Jong en Hans Looijen van Helder & Extravert voor ongetelde kopjes koffie, hun eigenzinnigheid en flexibiliteit. Patrick Hollander heeft getekend voor de samenstelling van de tentoonstellingskrant die iedereen zo mag meenemen: wij zijn er zeer blij me. Paul Verstraeten heeft de communicatie verzorgd en u vandaag verleidt naar Westerbork te komen: Ik vond het een prachtige samenwerking, Paul. Ik dank Jan Carel Warffemius dat hij de poorten tot zijn verbazingwekkende privé-archief heeft geopend en de tentoonstelling heeft verrijkt met een groot aantal unieke en niet eerder tentoongestelde foto’s en documenten. Zijn collectie uit meer dan vijftig persoonlijke archieven van Nederlandse homoseksuelen redt een deel van onze geschiedenis. Veel van de tentoongestelde verhalen berusten op het werk van historici buiten de gevestigde geschiedschrijving, met name in Nederland op het werk van Judith Schuyf, Pieter Koenders, en Rob Tielman. En ik dank van harte degene die ons hun vertrouwen hebben geschonken en hun toestemming hebben gegeven dat wij hun verhaal in de expositie mogen vertellen: Joop Leker en Freek van den Berg; Wolfgang Schreiber, Wilhelm Kroepfl, en Karl Gorath. Zij allen hebben de tentoonstelling gemaakt tot wat het nu is.

COLOFON
WIE KAN IK NOG VERTROUWEN?
HOMOSEKSUEEL IN NAZI-DUITSLAND EN NEDERLAND
Een tentoonstelling van Stichting IHLIA
(Internationaal Homo/Lesbisch Informatiecentrum en Archief)

CONSERVATOR EN HISTORISCH ONDERZOEKER
Klaus Müller
PROJECTLEIDER NAMENS IHLIA
Froukje Hernamdt
VORMGEVERS
Helder + Extravert
Dick de Jong
Hans Looijen
Marielle Tolenaar
KRANT/EDUCATIE
Patrick Hollander
COMMUNICATIE
Paul Verstraeten
PR-tentoonstelling
The Publicity Company
TEKSTREDACTIE TENTOONSTELLING
Miriam van Esterik
AUDIOVISUELE PRODUCTIE EN POST PRODUCTIE
DMB Media
AFFICHE TENTOONSTELLING
Puntspatie
SUBSIDIEGEVERS
Minsterie van VWS
ARCHIEVEN
Archief Internationaler Suchdienst, Bad Arolsen
Collectie Claudia Schoppmann, Berlijn
Collectie Jan Carel Warffemius, Amsterdam
Collectie Lilly Wust
Collectie Klaus Müller, Amsterdam
Collectie Wolfgang Schreiber, Amsterdam
FRAME mediaprodukties, Amsterdam
Gedenkstätte Dachau
Gedenkstätte Flossenbürg
Gemeentearchief Amsterdam
IHLIA Leeuwarden en Amsterdam
Landesarchiv Berlijn
Letterkundig Museum Den Haag
Magnus Hirschfeld Gesellschaft, Berlijn
Nationaal Archief Den Haag
Nationaal Herinneringscentrum van het Concentratiekamp Auschwitz-Birkenau, Oswiecim, Polen
NIOD, Amsterdam
Rat und Tat Centrum für Homosexuelle, Bremen
Schwules Museum, Berlijn
Telling Pictures, San Francisco
United States Holocaust Memorial Museum, Washington DC
USC Shoah Foundation, Institute for Visual History and Education, Los Angeles
Zeeuws Documentatiecentrum, Middelburg

MET BIJZONDERE DANK AAN
Guido Abuys; Christel Becker-Rau; Tuja van den Berg; Bert Boelaars; Jens Dobler; Adam Falkiewicz; Patrick Gallagher; Jörg Hutter; Pieter Koenders; Albert Knoll; René Kok; Stefan Micheler; Jürgen Müller; Marc Pachter; Jillian Poole; Andreas Pretzel; Erik Somers; Wolfgang Schreiber; Judith Schuyf; Rob Tielman, Christel Tijenk; Jan Carel Warffemius; Jack van der Wel; Bianca Welzing; Mirjam van der Wurff

SEE USHMM WEBSITE COMPONENT OF THE EXHIBITION
SEE INTERVIEW WITH CURATORS ON USHMM WEBSITE
INTERVIEWS USHMM FACEBOOK PAGE ONn ANNE FRANK AS A WRITER: PART 1 PART 2 PART 3

NOTE CO-CURATOR KLAUS MUELLER*
A child’s voice. A brave little flower. The diary as an objet trouvé?

Anne’s writings, while praised as astonishing, rarely have been mentioned without the filter of her age. Anne began her diary on June 12, 1942, her 13th birthday. Her last entry was on August 1, 1944, nearly two months after her 15th birthday. Despite the book’s overwhelming success, its author was belittled as a child and extensive literary research of her work was lacking for a long time, with few exceptions.

The exhibition on ‘Anne Frank The Writer: An unfinished story’ that I developed in 2003 for the United States Holocaust Memorial Museum together with its director Sara Bloomfield, departed from this long-held image. In my personal view, the focus on Anne as a young girl deprived her of her conscious authorship and claimed the text’s natural voice (that was so carefully crafted) as a mere outburst. Authorship in my view is not a compensation for a life she never had. Authorship is what she earned.

The exhibition was designed as a series of emotional spaces, an intimate and emotional journey. Its goal was to enable visitors to physically experience the original writings and to emphasize the writer Anne Frank through a material display of ‘her pen-children’. For the first time, the exhibition brought together most of Anne’s original writings in one space. Some of the items had never before been on public display outside the Anne Frank House in Amsterdam, or at all.

The exhibition showed some of the edited pages, her third diary notebook, her photo album, the Book of Nice Sentences and the Book of Stories. In order to accentuate their authenticity, only original artifacts were put on display. All photos were copies and presented as such. The Facsimile of Diary 1 was shown closed despite the visual attractiveness of the artifact’s inside. The texts guiding through the exhibition with few exceptions were selected from Anne’s diary and her other writings.

* All opinions expressed on this site are those of Klaus Mueller and do not represent the opinions of the United States Holocaust Memorial Council or United States Holocaust Memorial Museum.

SELECTED REVIEWS
“Ms. Bloomfield and her co-curator, Klaus Müller, are presenting Frank in a way the public is not accustomed to seeing her — not merely as a victim who kept a vivid record while hidden in an Amsterdam attic, but as a young woman who was determined to train herself as a professional writer and who carefully edited her diaries for publication. /…/ “Anne used the format of the autobiography with invention and then rewrote and rewrote, six pages of her diary every day, while she was also reading, studying and creating new stories,” Mr. Müller said. “Authorship is not a compensation for a life she never had. Authorship is what she earned.”
In: MUSEUM GIVES ANNE FRANK HER SPACE. by Elizabeth Becker, New York Times, June 12, 2003

“It is, intentionally, not a tribute to her life story, but rather to her writerly life. The Anne we see is both extraordinarily empathetic, as readers of her diary know, but also focused and ambitious — preparing her diary for publication, writing of author’s rights and potential magazine submissions.”
In: ANNE FRANK: TORN PAGES FROM A WRITER’S LIFE. By Jennifer Frey, Washington Post, June 11, 2003

“Anne Frank, the writer An unfinished story verdedigt één stelling: Anne Frank was meer dan een joods meisje dat op haar dertiende verjaardag van haar vader een roodgeblokt dagboekje kreeg en dat bijhield tot haar vijftiende. Zij was meer dan een veelbelovend schrijfster, zij wás schrijfster. Het museum doet die propositie zonder een spoor van sentimentaliteit of geoefend medelijden. Originele handschriften die niet eerder samen te zien waren, zijn bijeengebracht.”

“Mueller: ,,Zij vernieuwt de dagboekvorm door er dialoog in op te nemen. Zij spreekt tot de denkbeeldige Kitty en daarmee tot de lezer. `Kitty, je vraagt je misschien af waarom …’, `Ik had je eerder moeten vertellen dat…’ Dit was een ongebruikelijke, literaire strategie. Door die dialoogvorm vermeed zij de sentimentele bekentenissen die je in ego-literatuur snel krijgt. Het gesprek met Kitty zorgt voor een frisse, feitelijke toon. Daarmee verrijkte zij de dagboektraditie.”
In: ANNE FRANK, SCHRIJFSTER HET OEUVRE UIT HET HUIS DAT ER NIET WAS.
By Marc Chavannes, NRC Handelsblad, Jun 27, 2003

In 2000, I curated the first USHMM exhibition that was offered exclusively online: ’Do you remember when’. Combining music and photographs, the exhibition provided an in-depth examination of an artefact from the museums’ collection, a handmade book recording the life of two young Jewish men, Gad Beck and Manfred Lewin, and their circle of friends in Nazi Berlin, 1941. (*)

INTERVIEW WITH THE CURATOR

CURATOR’S NOTE: Nearly sixty years after Manfred presented him with his gift, Gad Beck entrusted the United States Holocaust Memorial Museum with this fragile and intimate artifact. During the development phase of this exhibition, it became evident how the meaning of this artifact was changed by Manfred’s deportation and death in Auschwitz and by the passing years. The booklet, once only meaningful for Gad and Manfred, became a time capsule, a reminder of a friendship, of a group, and of the events that destroyed them all.

Building the exhibition has been a search to understand and to document the different layers of this complex story. Along the way, archival sources and photographs led to surprising insights. Critical memories and testimonies of survivors, however, have been the main, and sometimes the sole, source of information in reconstructing the meanings of this artifact. Sixty years later, of course, memory has been colored and altered by time. Some memories have been lost, some seem fresh and immediate, and others emerged through the work on this exhibition. The booklet that Manfred once made as a private gift to Gad, now allows us glimpses into the daily life of Jewish youth in Berlin before and during the deportations. It reminds us of how difficult it is to really understand what happened and how much we can never know.

While the exhibition in its original design as an exhibit no longer is available, its story has been integrated into consecutive narrations about this unique artefact:

Link ‘DO YOU REMEMBER WHEN‘ ON USHMM WEBSITE 

Link to ‘DO YOU REMEMBER WHEN’ collection documentation

(*) All opinions expressed on this site are those of Klaus Mueller and do not represent the opinions of the United States Holocaust Memorial Council or United States Holocaust Memorial Museum.

        
Jede Epoche erfindet ihre Art des gleichgeschlechtlichen Begehrens. Das deutsche 19. Jahrhundert erzeugt den modernen Homosexuellen. Niemals zuvor und niemals danach offenbarten die Anhänger der Männerliebe so scham- und sorglos ihre Gefühle, Lieben und Leiden. Umarmt durch die medizinische Wissenschaft fertigten sie detaillierte Porträts der „namenlosen Liebe“ an. Geheime Treffpunkte, geheime Verlangen – die Beichten der Päderasten verlockten die Mediziner zu Expeditionen in das dunkle Reich menschlicher Leidenschaften.
Die Ausstellung im Schwulen Museum Berlin (Mar 22 – Aug 8, 1992) rekonstruiert die wissenschaftlichen Entdeckungsreisen und bringt die Konträrsexuellen erneut zum Sprechen. Deren ‚unerhörte Geständnisse klangen nicht nur damals wie medizinische Pornographie. Portraitpostkarte, medizinische Fotos und Instrumente, erotische Klassiker der gehobenen Art und antikisierende Gemälde profilieren die „homosexuelle Identität“ des 19. Jahrhundert.
Der Konzeption liegt das Buch von Klaus Müller: Aber in meinem Herzen sprach eine Stimme so laut. Homosexuelle Autobiographien und medizinische Parthographien im 19. Jahrhundert (Verlag Rosa Winkel, Berlin 1991) zugrunde.
„Bei der Durchsicht der Bekenntnistexte, die vor allem in den neunziger Jahren massenhaft in der sexualpathologischen Fachliteratur publiziert wurden, stellt Müller fest, dass sich die Autoren fast durchweg von den Interpretationsmustern der Wissenschaft abzusetzen versuchten. Sie widersprachen in ihrer Mehrzahl gängigen Degenerationstheorien, lehnten das Konzept der Weiblichkeit für sich ab und wollten zumeist auch von einer Therapie nichts wissen.“ (Tilman Krause, Frankfurter Allgemeine Zeitung 22.02.1992)

Die Ausstellung war als Reise durch das 19. Jahrhundert in 13 Stationen angelegt:
1. Ärztlicher Beichtstuhl
2. Impressionen aus dem alltäglichen urnischen Leben des 19. Jahrhundert
3. “Was wir sind? – die Lüfte wissen’s, doch sie verschwei­gen’s auch. – Eine mit Talent.”!
4. Der Päderast und die Anusuntersuchung
5. Sexuelle Detailaufnahmen
6. Der sprechende Körper
7. Das ungleiche Paar: Der Arzt und sein perverser Patient
8. Die Entdeckung des Homosexuellen
9. Therapie?
10. Karl Heinrich Ulrichs
11. Aufforderung zur Mitarbeit
12. Das Gericht
13. Psychopathia sexualis

Aus einem Geständnis 1881:
“/…/ aber in meinem Herzen sprach eine Stimme so laut, dass ich meinte, sie in meinem Zimmer zu hören: “Gehe nach den Linden!” –

Selten oder nie hatte ich die innere Promenade betreten; es war vor achtundvierzig und die Beleuchtung wohl nicht so glänzend wie heute. Ich ging unbewusst und hatte die Worte längst vergessen. – Nach einiger Zeit gesellte sich ein Herr zu mir; er sprach mir liebenswürdig zu, und wir gewannen den Thiergarten. Ich empfand ein wunderbar seliges Gefühl, als er mich an sich zog, mich leidenschaftlich küsste und endlich mich angriff und durch Onanie meine Natur befriedigte. – Jetzt aber bemächtigte sich meiner eine wahre Verzweiflung, ich weinte vor Schaam, als sich der Fremde verwundert zu mir wandte: “Was gebehrden Sie sich so? das thun ja Hunder­te!” Nie in meinem Leben habe ich je wieder, Gott vergebe es mir! ein so seliges Wort gehört, es war mir, als erwachte ich zu neuem Leben und ich wurde neu geboren! Der Fremde theilte mir Vieles mit/…/”. (Caspar/Liman 1881)

SKIZZE DISSERTATION
Der Aufbau einer neuen Sprache über (Homo)Sexualität Ende des 19.Jahrhunderts, die seit der Jahrhundertwende via trivial- und massenliterarischen Popularisierungen zur Alltagssprache generiert und als Ausdruck von ‘Erfahrung’ gehandelt wird, steht im Zentrum des Erkenntnisinteresses. Die Untersuchung ist auf die zweite Hälfte des 19. Jahrhunderts konzentriert: Der Diskurs über intime Männerbeziehungen wird hier erstmals als wissenschaftlicher Gegenstand etabliert, mit besonderer Konzentration auf die Aspekte Sexualität und Identität des ‘Homosexuellen’.
Wichtigster Referenzpunkt der neuen objektiven Sprache über Sexualität zwischen Männern stellen die Autobiographie, bzw. Bekenntnis und Tagebuch dar. Die autobiographischen Dokumente der mannmännlichen Liebhaber initiieren und prägen die psychiatrische und emanzipatorische Theoriebildung.
Die Umsetzung ‘medizinischer’ und ’emanzipatorischer’ Raster in ‘Lebenspraxis’ und umgekehrt: der Transfer von Lebensstilen in Textformen bezeichnet die zentrale Frage der Arbeit. In der Wechselwirkung der medizinischen und autobiographischen Rede profiliert sich die sexuelle Identität des ‘Homosexuellen’, die gleichermaßen repressiven wie emanzipatorischen Interessen angepaßt werden kann. Dem Diskurs über ‘Homosexualität’ fällt von Beginn an eine kompensatorische Funktion zu, in der zentrale Problembestände des 19.Jahrhunderts stellvertretend durchgespielt werden.
Die Untersuchung orientiert sich an der Foucaultschen Trilogie zur ‘Geschichte der Sexualität’. Die Studie präsentiert Material, das bisher – kaum zugänglich in Privatsammlungen – in der Wissenschafts- und Sozialgeschichte der ‘Sexualität’ ausgeblendet blieb.